2019 жылы басталған індетті 2020 жылдың 11 наурызында ресми түрде пандемия деп жариялады. COVID-19 індеті бүкіл әлемдегі білім беру жүйеcіне, оның ішінде Қазақстанға да әсер етті. Білім жүйесі қалай өзгерді, қандай қиындықтарды өткерді?
Зерттеу мәліметтеріне сүйенсек, пандемия еліміздің білім беру жүйесіне ауыр соққы болды, дегенмен оң әсері де болды, яғни терең реформаларға серпін берді.
Білім беру енді тек диплом алуға емес, өмірлік дағдылар мен әлеуметтік мүмкіндіктерге апарар жол ретінде қарастырыла бастады.
Дүниежүзілік банк, ЮНЕСКО және ЮНИСЕФ секілді халықаралық ұйымдар мен ұлттық
статистикалық деректерге сүйене отырып, пандемияның Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстанның білім беру саласына қалай әсер еткенін
Caravan.kz медиа порталы тарқатады.
2020 жылдың наурыз айында, пандемияның алғашқы толқыны күшейген тұста, Орталық Азия елдерінің барлығы мектептер мен жоғары оқу орындарын жабу туралы шешім қабылдады.
ЮНЕСКО-ның мәліметі бойынша, 2020 жылдың сәуірінде әлем бойынша 1,6 миллиард оқушы білім беру мекемелерінің жабылуынан зардап шеккен, барлық оқушылардың 94%-ын құрады.
Яғни миллиондаған бала мен жасөспірім үшін оқу процесі ұзақ уақытқа тоқтап қалды. Мысалы, Қазақстанда мектептер 2020 жылдың наурызынан қыркүйегіне дейін жабық болды, ал кейбір өңірлерде қашықтан оқыту 2021 жылға дейін жалғасқан.
Аймақтағы басты қиындықтардың бірі — қашықтан оқытуды енгізу болды. Орталық Азияда халықтың сауаттылық деңгейі жоғары болғанына (Дүниежүзілік банктің дерегі бойынша — 99,5%) қарамастан, цифрлық инфрақұрылым жеткіліксіз болды.
2020 жылы Қазақстанда үй шаруашылықтарының тек 67%-ы ғана жылдам интернетке қол жеткізе алған. Өзбекстанда — 55%, Қырғызстанда — 38%, ал Тәжікстан мен Түрікменстанда бұл көрсеткіш 30%-дан төмен болды.
Аймақ халқының шамамен 40%-ын құрайтын ауыл тұрғындары интернет пен цифрлық дағдылардың жетіспеушілігінен қиын жағдайда қалды.
ЮНИСЕФ-тің бағалауынша, 2020 жылы Орталық Азиядағы оқушылардың шамамен 30%-ының техникалық мүмкіндіктердің болмауына байланысты онлайн оқуға қатысуға мүмкіндігі болмады.
Қашықтан оқытудың сапасы да көп сұрақ тудырды. Қазақстанда пандемияға дейін оқушылардың 60%-ы халықаралық PISA бағдарламасы бойынша функционалдық сауатсыздық танытқан, ал пандемия бұл мәселені ушықтырды.
Дүниежүзілік банк 2020 жылы мектептердің бес айға жабылуы оқушылардың білім көрсеткішін PISA шкаласы бойынша 8 баллға төмендететінін болжады, бұл шамамен бір жылдық оқуға тең. Онлайн оқуда оқушылар орта есеппен күніне 2 сағат қана білім алды.
Пандемияның экономикалық салдары білімге деген көзқарасқа да әсер етті. 2020 жылы Орталық Азия елдерінің ЖІӨ орта есеппен 4,5%-ға қысқарды, бұл білім беру саласына бөлінетін қаржының азаюына алып келді.
Қазақстанда білімге жұмсалған шығындар 2020 жылы ЖІӨ-нің 3,4%-ын ғана құрады, бұл ЭЫДҰ елдері көрсеткішінен (5,5%) айтарлықтай төмен.
Қаржыландырудың қысқаруы мұғалімдерді даярлау бағдарламаларының, мектептерді жаңғыртудың қысқаруына әкеп соқты, бұл қала мен ауыл мектептері арасындағы теңсіздікті күшейтті.
Дүниежүзілік банктің есебі бойынша, 2020–2021 жылдары мектептердің жабылуынан Орталық Азияда болған экономикалық шығындар кемінде 44 миллиард долларды құрады, бұл өңірлік ЖІӨ-нің 10%-ына тең.
Пандемия білімге қолжетімділік тұрғысынан теңсіздік мәселесін айқын көрсетті. 2020 жылы ЮНИСЕФ Оңтүстік және Батыс Азияда, оның ішінде Орталық Азияда 5,9 миллион оқушының экономикалық қиындықтар мен отбасын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты мектепке қайта бармай қалу қаупне ұшырады.
Қазақстанда бай және кедей отбасылардағы балалар арасындағы үлгерім айырмашылығы 2020 жылы 18%-ға артты, бұл Дүниежүзілік банк деректерімен расталады. Ауылдық жерлердегі балалар қашықтықтан оқуға қатыса алмады, ал кейбіреулері еңбекке араласып кеткен.
2021 жылы шектеулер біртіндеп алынып, елдер дәстүрлі оқуға қайта орала бастады. Алайда қалпына келу процесі баяу жүрді.
ЮНЕСКО-ның мәліметі бойынша, 2022 жылы бүкіл әлемде, оның ішінде Орталық Азияда 24 миллион оқушы оқуды жалғастыра алмайтын халде болды.
Қазақстанда 2022 жылға қарай мектептердің тек 70%-ы ғана толыққанды дәстүрлі оқуға көшті, ал Қырғызстан мен Тәжікстанның ауылдық өңірлерінде көптеген мектептер ресурстың жеткіліксіздігінен аралас форматта оқытуды жалғастырды.
Өзбекстанда 2021–2023 жылдары білім беру технологияларына 15 миллиард доллар инвестиция салынғанымен, білім беру сапасы пандемияға дейінгі деңгейден төмен күйінде қалды.
Пандемия білім берудегі технологиялардың рөлін қайта бағалауға ықпал етті. Егер 2019 жылы Орталық Азиядағы мектептердің тек 10%-ы ғана цифрлық платформаларды пайдаланған болса, 2023 жылға қарай бұл көрсеткіш 65%-ға жетті.
Қазақстанда, мысалы, BilimLand платформасы 2022 жылы 2,5 миллион оқушыны қамтыды. Алайда зерттеулер көрсеткендей, технологиялар дәстүрлі оқытуды толық алмастыра алмайды. 2022 жылы Лондон университет колледжі онлайн оқыған оқушылардың күн сайын орта есеппен 2,5 сағат қана білім алатынын, бұл оқу бағдарламасын меңгеру үшін жеткіліксіз екенін көрсетті. Орталық Азияда, әсіресе ауылдық жерлерде бұл көрсеткіш 2 сағатқа да жетпеді.
Сын-қатерлерге бейімделе алатын дағдыларды дамыту
2023–2025 жылдары өңір елдері білім беру басымдықтарын қайта қарастыра бастады. Қазақстан 2025 жылға дейін білімге бөлінетін шығынды ЖІӨ-нің 7%-на дейін жеткізуді жоспарлап отыр.
Бұл елді ЭЫДҰ стандарттарына жақындатуы тиіс. Педагогтарды қайта даярлау, цифрлық сауаттылықты арттыру, инклюзивті білім беру басым бағыттарға айналды.
Пандемия функционалдық сауаттылық пен сыни ойлау дағдыларының маңыздылығын көрсетті.
Орталық Азияда дәстүрлі түрде формалды білімге басымдық беріліп келген болса, енді қазіргі заманғы сын-қатерлерге бейімделе алатын дағдыларды дамыту қажеттігіне назар аударыла бастады.
Дүниежүзілік банктің 2023 жылғы деректеріне сәйкес, өңірдегі мектеп бітірушілердің тек 35%-ы ғана еңбек нарығына қажетті дағдыларға ие болған, бұл 2019 жылғы көрсеткіштен 10%-ға төмен. Бұл кәсіби білім беру бағдарламалары мен цифрлық сауаттылық курстарын енгізуге түрткі болды.
Пандемия білім беру жүйесіне ұзақ мерзімді із қалдырды. ЮНЕСКО-ның бағалауынша, әрбір оқушы үшін орта есеппен 0,7 жылдық білім жоғалды, бұл болашақ табыстың 10–15%-ға дейін төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін.
Білімге қолжетімділік тұрғысынан теңсіздік күшейіп, әсіресе ауылдық және кедей отбасылар үшін жағдай ауыр болды.
Алайда бұл дағдарыс реформаларға серпін берді. Цифрлық технологияларға инвестицияларды арттыру, мұғалімдерді қайта даярлау және инклюзивті білім беруге мән беру басты бағыттарға айналды.
Білім әлеуметтік мобильділіктің құралы ретінде қабылдана бастады, алайда бұл мақсатқа жету үшін жүйелі саясат пен халықаралық қолдау қажет.
Қазақстан барлық қиындықтарға қарамастан қалпына келу әлеуетіне ие, бірақ табысқа жету елдің дәйекті қадамдарына байланысты болмақ.
Фото интернеттен.
